فراستخواه: تحقیق مکاشفه برای رهایی بخشی است، بیات ریزی: کدهای اخلاقی در روش تحقیق را بومی کنیم - بهترین مقاله

دومین همایش مطالعات روش تحقیق در علوم اجتماعی ایران، به منظور آسیب شناسی شرایط روش های تحقیق در عرصه علوم اجتماعی کشور با همکاری پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، انجمن جامعه شناسی ایران، انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، و فصلنامه روش شناسی علوم انسانی برگزار گردیده است. در پنل صبح حسین میرزایی (دبیر علمی همایش)، مقصود فراستخواه، زهره بیات ریزی، محمدسعید ذکایی، محمدتقی ایمان و نعمت الله فاضلی سخنرانی کردند. دبیری این پنل نیز بر عهده رضا ماحوزی بود.

حسین میرزایی در ابتدای این مراسم درباره این همایش شرحاتی را ارائه کرد و گفت: ما اولین همایش ملی روش تحقیق را حدود ده سال پیش در موسسه برگزار کردیم که در آن موقع با همکاری جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران شکل گرفت و حاصل آن کتاب درآمدی بر روش شناسی مطالعات فرهنگی است و بیش از 30 صاحب نظر در این باره سخنرانی داشتند.

او اضافه کرد: پس از گذشت یک دهه به این علت که حوزه روش تحقیق حوزه ای است که کمتر مورد توجه است فراخوانی در این باره منتشر شده و محدود به مطالعات فرهنگی نشد و حوزه عام علوم اجتماعی را در برگرفت. از سوی دیگر از بین مقالات واصله به کمیته علمی همایش کوشش شد تا مقالات برتر گزینش گردد.

او درباره تطور روش تحقیق در موسسات پژوهشی شرحاتی ارائه کرد و گفت: موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی از موسساتی بود که در این باره کار نموده و همایشی که در دهه 30 درباره مسایل شهر تهران برگزار گردید هنوز هم مثال زدنی است.

میرزایی با بیان اینکه دروس روش تحقیق علوم اجتماعی در دهه 40 و 50 با عناوین مشابه به دانشجویان آموزش داده می شد ادامه داد: در حوزه ارتباطات هم قبل از انقلاب دانشکده ارتباطات را داشتیم که در روش تحقیق فعالیت داشتند. در ادامه آنچه در دهه 60 رواج می یابد روش تحقیق نظری و عملی است.

میرزایی با ما هیچ ارتباط ارگانیکی در دهه های اخیر بین حوزه های آموزشی و پژوهشی نداریم و درس روش تحقیق عملی جز امکانات حداقلی برای این ارتباط بود گفت: در این حوزه سیطره کمی گرایی محسوس است. در برهه ای حضور در میدان در روش تحقیق مهم بود و آموزش در این حوزه هم در این راستاست. دانشکد ه ها محل کار افراد نیستند بلکه مکانی بر گردهم آمدن نظرات است. پژوهش جامعه شناسی در میدان و جامعه است.

او با تاکید بر اینکه روش طریقیت و مدخلیت دارد یادآور شد: کلی گرایی در عناوین درس روش تحقیق دیده می گردد و باعث شده نتوانیم در این حوزه کار جدی عملی انجام دهیم. روش تابع بینش است و حتما تئوری مهم است و می تواند در به کار گیری روش بسیار اهمیت داشته باش اما یکی از مسائل ما در این حوزه این است که کسانی که در حوزه نظری تدریس می نمایند کمتر به روش تحقیق عملی می پردازند و برعکس این قضیه هم صادق است در حالیکه نظریه و روش هر دو در کنار هم اهمیت دارد متاسفانه ما خیلی جاها روش را به تکنیک تقلیل دادیم و حتی آن تکنیک را هم به درستی انجام ندادیم.

او گفت: حذف سرانجام نامه در مقطع کارشناسی یکی از خطاهای ما بود چراکه این سرانجام نامه یاری می کرد که دانشجویان روش تحقیق را بیاموزند نه اینکه در مقطع کارشناسی ارشد تازه بخواهند درس روش تحقیق را بیاموزند.

او در ادامه درباره انواع روش های تحقیق کمی و کیفی شرحاتی را ارائه کرد و گفت: اگر قرار باشد مفهوم سازی در علوم اجتماعی شکل بگیرد باید به گراند تئوری بیشتر اهمیت داده گردد. یکی از مسائل دیگر ما این است که در ساحت روش و نظریه روش های تحقیق نظری به صورت مستقل تدریس نمی گردد. چون روش های تحقیق نظری انواع بسیار متفاوتی دارد و ضروری است دانشجویان در هر گرایش روش تحقیق متناسب با رشته خود را یاد بگیرند.

میرزایی در سرانجام گفت: برای اینکه پژوهشگران قوی داشته باشیم باید آموزش را به ویژه در روش تحقیق جدی بگیریم البته علوم اجتماعی از رشته هایی است که روش تحقیق در آن مهم است اما باز هم نیازمند این هستیم که آموزش در این حوزه جدی تر باشد.

بیات ریزی نیز در ادامه این نشست درباره درستکاری علمی در روش تحقیق صحبت کرد و گفت: متاسفانه من در ایران داور سرانجام نامه ای بودم و دیدم که از روی تحقیق خود من بدون ارجاع کپی کاری اجرا شده است.

او با اشاره به اخلاق تحقیق گفت: مقرراتی در حوزه تحقیق به وسیله نهادها تنظیم می گردد که بر همه شخصیت های حقوقی و حقیقی حاکم است و هدف آن این است که محقق مسئولیت تحقیق را در همه حوزه ها بر عهده بگیرد. اخلاق تحقیق در کانادا بسیار مهم است و تحقیقاتی که با بودوجه دولتی انجام می گردد باید یک فرایند طولانی را طی کند مبنی بر اینکه درباره اخلاق تحقیق تعهداتی داشته باشد. اخلاق تحقیق هم شامل انسان ها و حیوانات می گردد و به طور مثال درباره انسان ها کسب رضایت آگاهانه افراد برای مصاحبه است.

بیات ریزی با طرح این سوال که چرا اخلاق تحقیق داریم؟ شرح داد: در تاریخ، اخلاق تحقیق رعایت نشده و دانشمندان برای تحقیق دست به جنایات علمی زدند به طور مثال تحقیقات نازی ها در اردوگاه های اجباری از این جمله است. جامعه شناسی هم به طور خاص با جمعیت های مورد مطالعه خودش گاهی روابط استعماری داشته است. به طور مثال کتاب شرق شناسی ادوارد سعید در این باره سخن گفته است. حتی روش تحقیق های کمی هم گاهی در گروه های مورد مطالعه خود روابط استعماری داشتند.

او درباره قدرت در تحقیق صحبت کرد و گفت: امروز هم محقق یک قدرت فرادستی در مطالعه خود دارد به طور مثال محقق در انتخاب موضوع، روش مطالعه، تحلیل نتایج، انتقال و نشر نتایج، اعمال نتایج و ... قدرت فرادستی دارد؛ درحالی که گروه مورد مطالعه این قدرت را ندارد.

استاد دانشگاه آلبرتا به بی اخلاقی های در تحقیق اشاره نمود و گفت: استفاده نکردن از نتایج تحقیقات، پنهان کاری در تحقیقات، ضبط پنهانی صدا و تصویر دیگران، استفاده از گروه های آسیب پذیر در تحقیق، طرح سوالات آسیب زا، استفاده اقتصادی و تضاد منافع و ... از جمله این بی اخلاقی هاست.

بیات ریزی با تاکید بر ضرورت اخلاق تحقیق در ایران یادآور شد: ما باید در علوم اجتماعی کمیته اخلاق تشکیل بدهیم. اکنون ما کدهای اخلاقی در علوم اجتماعی در سطح دنیای داریم و البته هر کشوری کدهای خاص خود را طراحی نموده است. ما باید این کدها را گرفته و در ایران بومی سازی کنیم.

او در سرانجام تاکید نمود که موسسات باید پژوهش ها را ملزم به دریافت کد اخلاقی نمایند و از سوی دیگر نهادهای نظارتی هم برای آنالیز شکایات وجود داشته باشد.بعلاوه باید کسب و کار در تحقیق از بین برده گردد و در کانادا کسی برای تحقیق کردن پول نمی گیرد اما اینجا اینگونه است. باید این روش ها در ایران تصحیح گردد.

مقصود فراستخواه نیز در ادامه این نشست گفت: در اینجا اکنون سرمشق امکان در برابر سرمشق فقدان است و به ما می گوید می توان در ایران زیست و آن را آباد کرد. می توان درباره مساله ایران اندیشید و به آن فکر کرد و با مخاطرات آن رو به رو شد. در روشنی چراغی که با دانش موثق فراهم می آوریم می توانیم فرصتی برای ساختن ایران به وجود بیاوریم و از این منظر علم یعنی کشف ساحت های امکان. تحقیق علمی به این معنا یک امکان برای مواجهه با مخاطرات در چنین موقعیتی و تقلیل محنت های مردم سرزمین ماست. پس تحقیق قابل تقلیل به تکنیک نیست بسیاری از محققان ایرانی از جمله فاضلی در این باره کار جدی نموده اند.

او ادامه داد: علم یعنی عمل رهایی. وجه تفکری پژوهش آن را از تقلیل یافتن به روش تنها به معنای ابزاری باز می دارد پس روش تحقیق در این میان چیست؟ من روش تحقیق را چیزی فراتر از ابزار کلاسیک آن می فهمم بدین معنی که اجرائیات علم است که یک محقق آن را شهود می نماید و آن را می آزماید. دلهره علم ورزی یعنی کشف امکان های دنیا برای ارتقا زندگی بشری و بهبود آن. یعنی فلسفه ای برای امیدهای لرزان برای مقابله با ناامیدی.

این استاد ادامه داد: قابلیت های شناختی و عاملیت ما از جمله کنش علمی، پژوهش و روش پژوهش ما بخشی از واقعیت و عینیتی است که با آن رو به رو هستیم. ما با روش ها و پژوهش هایمان بخشی از عینیت این دنیا هستیم بنابراین ما و دانش و روشمان بخشی از این دنیا هستیم. این جدال دیالکتیکی را می توان در بوردیو دید. محقق در متن ساختار علمی منشی به دست می آورد که می داند چگونه با این عینیت بیرونی درگیر گردد. شما وقتی تمام ترکیبات خلاق بوردیو را می بینید خصیصه دانشی برای رهایی دیده می گردد. او با تمام محدودیت هایش، رهیافت انتقادی در علم ورزی را با سرمشفق امکان دنبال نموده و از این راه با قدرت، نابرابری، سلطه، نابرابری در نظام آکادمیک، دنیای شدن و ... رو به رو شده است.

فراستخواه بحث استنتاج امکانی را بیان کرد و گفت: پیرس شروع نماینده این حوزه بود و بعد از آن ملاحظات مختلفی در این باره مطرح شده است. در او خصیصه طاق زدن معمارگونه است. اگر محقق طاق زدن بلد باشد آن وقت به جای گرفتار شدن در فراقتصادیسم روشی از آن می گذرد و تحقیق را با ترکیبات خلاق پیش می برد و گویی آسمانی را بالای سر ما درست می نماید که نه می ریزد و نه می ایستد. استنتاج امکانی پی جویی برترین تبیین ممکن برای مواجهه با موقعیت های انضمامی است. این استناج امکانی برای کشور ما، کارآمد است. در این روش کشف المحجوب و حل المشکل با هم جمع می گردد. از معیارهای استنتاج امکانی می توان به ژرف کاوی اشاره نمود.

این استاد جامعه شناسی عنوان نمود: موضوع مساله مندی، سوال، نظریه، روش و ... نیست بلکه اینها یک سیاله گردون هستند اینها مسایل تعیین از قبل نیست بدین معنی که که این مسایل باید در اجتماع محققان نهادینه شده و به دانش ضمنی تبدیل گردد. دانشگاه محل اجتماعی شدن علمی است؛ نه محل جامعه سازی سیاسی.

او گفت: تحقیق یک راستا خطی ندارد؛ بلکه مکاشفه برای رهایی بخشی است. گویی تحقیق کوه پیمایی است؛ نمی گردد برای کوه خط و نشان کشید؛ بلکه باید برای کوه پیمایی خلاقیت داشت. محققان جوان باید با حضور در دانشگاه و رصد مسایل جامعه و دانشگاه، روش تحقیق را یاد بگیرند. تحقیق هیچ ساختار تعیین متنی ندارد؛ بلکه متناسب با موقعیت های انضمامی شکل می گیرد.